Căn Cứ Khởi Tố, Không Khởi Tố Vụ Án Hình Sự Và Vai Trò Của Viện Kiểm Sát

Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu tiên trong tố tụng hình sự, đánh dấu việc cơ quan có thẩm quyền chính thức thừa nhận một hành vi có dấu hiệu tội phạm và bắt đầu tiến trình điều tra. Đây là bước quan trọng nhằm xác định có hay không hành vi phạm tội để tiến hành điều tra, truy tố và xét xử theo quy định của pháp luật.

1. Các căn cứ để khởi tố vụ án hình sự

Theo Điều 143 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 (BLTTHS 2015), căn cứ để khởi tố vụ án hình sự bao gồm:

• Tố giác của cá nhân, tổ chức: Bất kỳ cá nhân, tổ chức nào cũng có quyền tố giác về hành vi có dấu hiệu tội phạm.
• Tin báo của cơ quan, tổ chức, cá nhân: Cơ quan báo chí, tổ chức chính trị – xã hội hoặc cá nhân cung cấp thông tin về hành vi có dấu hiệu tội phạm.
• Kiến nghị khởi tố của cơ quan nhà nước: Cơ quan thanh tra, kiểm toán hoặc cơ quan có thẩm quyền kiến nghị khởi tố khi phát hiện hành vi vi phạm có dấu hiệu tội phạm.
• Tội phạm được phát hiện trực tiếp bởi cơ quan có thẩm quyền: Trong quá trình thực hiện nhiệm vụ, cơ quan điều tra hoặc viện kiểm sát có thể trực tiếp phát hiện tội phạm.
• Người phạm tội tự thú: Người có hành vi phạm tội tự giác khai nhận hành vi vi phạm pháp luật của mình.

2. Căn cứ không khởi tố vụ án hình sự

Theo Điều 157 BLTTHS 2015, cơ quan có thẩm quyền không khởi tố vụ án nếu thuộc một trong các trường hợp sau:

• Không có sự việc phạm tội: Qua xác minh, không có hành vi nào thỏa mãn yếu tố cấu thành tội phạm.
• Hành vi không cấu thành tội phạm: Hành vi xảy ra nhưng không đủ dấu hiệu để cấu thành tội phạm theo quy định của Bộ luật Hình sự.
• Người thực hiện hành vi không có trách nhiệm hình sự: Người thực hiện hành vi trong tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự hoặc thuộc trường hợp miễn trách nhiệm hình sự theo luật định.
• Hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự: Nếu thời gian tối đa để xử lý hành vi đã hết theo quy định tại Điều 27 Bộ luật Hình sự 2015, cơ quan chức năng sẽ không khởi tố.
• Đã có bản án hoặc quyết định đình chỉ vụ án có hiệu lực pháp luật: Nếu hành vi đã được xét xử và có quyết định cuối cùng, cơ quan chức năng không thể khởi tố lại (trừ trường hợp tái thẩm hoặc giám đốc thẩm).
• Người bị hại hoặc đại diện hợp pháp không yêu cầu khởi tố (đối với một số tội danh theo quy định của pháp luật): Đối với một số tội phạm có yếu tố cá nhân (như tội phạm xâm phạm danh dự, nhân phẩm), nếu người bị hại không yêu cầu thì không khởi tố.

Hệ quả pháp lý của quyết định không khởi tố vụ án hình sự

• Nếu cơ quan điều tra, viện kiểm sát hoặc tòa án ra quyết định không khởi tố vụ án hình sự thì vụ việc không được điều tra, truy tố.
• Quyết định này có thể bị hủy bỏ nếu có căn cứ xác định sai lầm trong đánh giá chứng cứ.

3. Nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát trong điều tra và khởi tố vụ án hình sự

Viện kiểm sát là cơ quan giữ vai trò quan trọng trong hoạt động điều tra và khởi tố vụ án hình sự, đảm bảo tính hợp pháp và khách quan trong quá trình tố tụng. Theo Điều 159 BLTTHS 2015, viện kiểm sát có các nhiệm vụ và quyền hạn sau:

a. Kiểm sát việc tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm

• Giám sát chặt chẽ hoạt động của cơ quan điều tra trong việc tiếp nhận và xử lý tố giác, tin báo về tội phạm.
• Trực tiếp kiểm tra hồ sơ, chứng cứ, yêu cầu bổ sung hoặc bác bỏ quyết định không khởi tố nếu phát hiện sai sót.

b. Quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự

• Khi có căn cứ rõ ràng, viện kiểm sát có thể ra quyết định khởi tố vụ án để đảm bảo xử lý hành vi phạm tội theo đúng quy định.
• Trong trường hợp xét thấy quyết định khởi tố của cơ quan điều tra không có căn cứ, viện kiểm sát có quyền hủy bỏ quyết định khởi tố.

c. Kiểm sát hoạt động điều tra

• Kiểm sát chặt chẽ các biện pháp điều tra của cơ quan điều tra nhằm đảm bảo đúng quy trình, không để xảy ra oan sai hoặc bỏ lọt tội phạm.
• Có quyền yêu cầu cơ quan điều tra tiến hành điều tra bổ sung hoặc trực tiếp tham gia điều tra khi cần thiết.

d. Bảo vệ quyền con người và đảm bảo pháp chế

• Đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo, người bị hại, nhân chứng trong quá trình tố tụng.
• Kiểm sát việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn như tạm giam, tạm giữ để đảm bảo không có hành vi lạm quyền hoặc vi phạm pháp luật.

e. Hủy bỏ quyết định trái pháp luật của cơ quan điều tra

• Nếu phát hiện cơ quan điều tra ra quyết định không khởi tố vụ án trái pháp luật, viện kiểm sát có quyền hủy bỏ quyết định và yêu cầu cơ quan điều tra tiến hành khởi tố.

4. Kết luận

Việc khởi tố hay không khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn quan trọng nhằm xác định hành vi vi phạm pháp luật có bị xử lý hình sự hay không. Các căn cứ khởi tố và không khởi tố vụ án phải tuân thủ chặt chẽ quy định của BLTTHS 2015 nhằm đảm bảo tính công bằng, khách quan. Trong quá trình này, viện kiểm sát đóng vai trò trung tâm trong việc kiểm sát điều tra, bảo đảm mọi quyết định của cơ quan tố tụng được thực hiện đúng pháp luật, tránh oan sai và bỏ lọt tội phạm.